अहिरावण महिरावण चित्रसेना आणि मकरध्वज संक्षिप्त कथा - १

ll श्रीविष्णवे नमः ll 

श्रीविष्णुसहस्रनामात श्रीविष्णूंच्या अनेक नावात असलेलं एक नाव म्हणजे विष्णू. 

विष्णू हा शब्द दोन शब्दांचा मिळून तयार झालेला संधी शब्द आहे. यात दोन शब्द आहेत, ते म्हणजे विश आणि अणू. विश म्हणजे  व्यापून टाकणे आणि अणू म्हणजे अतिसूक्ष्म कण किंवा कोणत्याही पदार्थाचं विघटन केल्या नंतर त्याचे जे सूक्ष्म भाग तयार होतील, त्याला अणू म्हणतात. 

व्यापणे म्हणजे यात मूळ शब्द व्याप आहे. ज्यामध्ये विस्तार दर्शवला जातो. एखादी वस्तू वा पदार्थ, सजीव निर्जीव दोन्ही, जितकी जागा घेतो, त्याला व्यापणं म्हणतात. म्हणजेच physically ती वस्तू जितकी जागा घेईल, तो त्या वस्तूचा व्याप. खरतर हा मूलरूपात व्यापकतेच्या सर्व सीमांपालिकडे आहे. म्हणून व्याप्त शब्दात सुद्धा मांडता येईल की नाही ही शंका, ज्याबाबत आहे. 

व्याप या शब्दावरूनच व्यापक हा शब्द तयार होतो, जे विशेषण आहे. त्याची घनता दर्शवण्यासाठी व्याप्त हा शब्द वापरला जातो. म्हणजे एखाद्या पदार्थाने व्यापलेली जागा व त्या जागेचे एकूण क्षेत्रफळ.  त्यावरून व्याप्ती हा शब्द आला. कारण क्षेत्रफळ म्हटलं की त्याला भूमितीय परिमाणं आणि त्रिज्या, आकार इत्यादी त्रिमिती भाषा लागू होतात. 

पण व्याप्ती हा शब्द खूप व्यापक आहे. हा शब्दसुद्धा  श्री महाविष्णूच्या बाबत तोकडा आहे. कारण जो या भूमितीय परिमाणात बसत नाही किंवा भूमितीय परिमाणांच्या पलीकडे आहे. किंवा ज्याच्या व्याप्तीची व्यापकता ही व्यक्त करता येत नाही. मग ही व्यापकता किती आहे. 

त्याला व्याख्येत कसं बसवायचं, हा प्रश्न वेदनाही पडला.  म्हणूनच असं म्हटलं गेलं की, जो वेदांच्याही पार आहे किंवा ज्याची अथांगता, व्याप, व्यापार, व्याप्ती, व्यापकता स्पष्टच करता येत नाही. ज्याचा आदी म्हणजे भौगोलिक सुरवात कुठे होते आणि अंत म्हणजेच शेवट कुठे होतो, हे बुद्धिपलीकडे आहे. कारण जे वेद कर्त्यांनाही जमलं नाही, ते मानवी बुद्धीने कसं सांगता येईल. 

किंवा जो कोणत्याही परिमाणांच्या पलीकडे आहे. त्रिमिती वा बहुमिती अश्या कोणत्याही मितीत ज्याला व्यक्त करता येऊ शकत नाही असा. पण तरीही ज्याची व्याप्ती वा व्यापकता कुठेतरी व्यक्त करता यावी म्हणून त्यांच्या व्यापकतेची ओळख करवून देण्यासाठी, वेद शास्त्र यांनी एक परिमाण दिलं की कुठे तो नाही, तर प्रत्येक अणूत किंवा अणूंचे सुद्धा अणू असतील तर त्यात तो व्याप्त आहे. 

विश म्हणजे व्याप्त. म्हणजे ज्याने प्रत्येक अणूला व्याप्त केले आहे. अणू विश: इति विश अणू. शब्दांची संधी करताना ज्यावेळी साध्या श ला कोणतही विशेषण जोडलं जातं, त्यावेळी साध्या श चा पोटफोड्या ष होतो. जसं कृष्ण, बाष्प, कनिष्क इत्यादी. 

म्हणजेच सर्व जगत, ब्रह्मांड आणि या ब्रह्मांडातील अणुरेणू यांना व्यापून, व्याप्त करून, ज्याचा व्याप मोजता येत नाहीत असा, विष्णू. त्याची महती स्पष्ट करण्यासाठी महा विशेषण लावून, ती व्यक्ततेच्या पलीकडील व्याप्ती, अजूनच अधोरेखित केली गेली. श्री म्हणजे लक्ष्मीचा रमण अर्थात देवीलक्ष्मी ज्यांची अर्धांगिनी आहे असा. म्हणजेच श्री ने युक्त आणि जगत व्यापुनही अव्यक्त असलेला असा जगतपिता,जगताधार श्रीमहाविष्णू. 

©® लेखक : प्रसन्न आठवले 

२४/०८/२०२१