अथर्वशीर्ष विश्लेषण

आज माघी गणेशोत्सवानिमित्त अथर्वशीर्षातील एका श्लोकाचं विश्लेषण. 

त्वं ब्रह्मा त्वं विष्णुस्त्वं

रूद्रस्त्वं इंद्रस्त्वं अग्निस्त्वं

वायुस्त्वं सूर्यस्त्वं चंद्रमास्त्वं

ब्रह्मभूर्भुव:स्वरोम्।।६।।

गणपती अथर्वशीर्षातील हा सहावा श्लोक. श्रीगणेशाची महती आणि व्याप्ती सांगणारा हा श्लोक, समस्त विश्वात श्रीगणेश हा कोणकोणत्या रुपात व स्वरूपात वास करत आहे, त्याचं वर्णन, यात श्रीगणकऋषींनी केलेलं आहे, जे अथर्वशीर्षाचे रचयिता आहेत. 

श्रीगणेशाची प्रार्थना व अर्चना करताना, दोन्ही कर जोडून प्रार्थनापूर्वक, विनम्र भावाने, भक्त श्रीगणेशाकडे पाहतो आणि श्रीगणेशाला म्हणतो की, हे विश्वरूप परमात्मा श्रीगणेशा, तू स्वतःच श्रीब्रम्हारुप होऊन ब्रह्मस्वरूपात ब्रह्मलोकी वास करतोस. अर्थात तूच या विश्वाचा रचयिता याअर्थी पिता आहेस.

तूच श्रीविष्णुरुप धारण करून समस्त जगताला आधार देऊन सृष्टीला नित्य आपल्या लीलांनी संकट व असुरमुक्त करून सुख प्रदान करतोस, त्याअर्थी तू सृष्टीचा कर्ता धर्ता आहेस. श्रीगणेशपूरणात श्रीगणेशाला सृष्टीचा आद्य कल्पून त्यातून त्रिदेव निर्माण झाले, अशी मांडणी करण्यात आली आहे आणि म्हणून या सृष्टीचा आदि आणि प्रारंभ ओंकाररूप श्रीगणेश आहे.

तू स्वतः श्रीमहेश्वर अर्थात साक्षात रुद्ररुप आहेस. यात एक मांडणी आढळते ती अशी की, जो रचयिता आहे तो ब्रम्हा, पालनकर्ता अर्थात आधार श्रीविष्णूं आणि संहारकर्ता श्रीमहेश ही तिन्ही श्रीगणेशाची भिन्न कार्यार्थ प्रकट झालेली रूपं आहेत, तरीही अंतर्यामी चिरस्थायी तत्व श्रीगणेशाचंच आहे. यात कामाची विभागणी हा एक प्रशासकीय भाग आहेच, पण व्यापक अधिकारामुळे मी केलेलं कार्य, मीच न सुधारता, माझ्यातून प्रकट झालेलं माझंच बाह्यांगी भिन्न दिसणारं माझं रूप करेल. यात मला व्यवस्थापनाची सुसूत्रता आणि पदांची व कार्याची सूत्रबद्ध मांडणीसुद्धा दिसते. 

हे श्रीगणेशा तूच समस्त देवतांचा वा सुरवरांचा अधिपती अर्थात सेनापती व राजा आहेस, म्हणून साक्षात इंद्रदेवसुद्धा तुझंच प्रकट रूप आहे. याअर्थाने तू समस्त देवगणांचा अधिपती म्हणून गणपतीसुद्धा आहेस. इंद्र हा सर्व निसर्गाचा नियंत्रक आहे. म्हणजे इंद्रारूपात प्रकट होऊन, हे श्रीगणेशा तूच या सृष्टीच्या निसर्गचक्राचं नियंत्रण करतोस. 

समस्त सृष्टीच्या गतीला, प्रगतीला कारणीभूत असलेलं अग्नीतत्व तूच आहेस आणि अग्नी आणि भौम या दोन ज्वलंत अग्निरूपात तूच विराजमान होऊन विश्वाला यज्ञयागादी पुण्यकर्म आणि अन्नादी सेवनधर्म करायला सहाय्यभूत आहेस. हे देवा तुझ्या अग्निरूपातील प्रकटी करणाने तू विश्वाला ऊर्जा देऊन कार्यप्रवृत्त ठेवतोस हे जगतावर तुझे अनंत उपकार आहेत. 

समस्त सृष्टीच्या प्राणवायूची चेतना आणि आदि तूच असून, तूच वायुरूपात चलनवलन करून सर्व जीवसृष्टीचा पंचप्राण आहेस. त्याअर्थी तू रुद्रअंश, मारुतांश आणि श्रीहनुमंताचाही पितास्वरूप आहेस. तुझ्याच श्वास व निश्वासावर अवघी सृष्टी जीवित आहे आणि सुरळीत आहे.

समस्त भूमंडळातील अगणित सृष्टीतील चेतना व उर्जारुप सवित्रसूर्यनारायण साक्षात तूच आहेस.  म्हणून त्याअर्थाने समस्त जगताच्या अस्तित्वाचा आधार तूच आहेस,कारण जर सूर्य नसेल तर प्राण्यांसह सर्व सजीव व झाडे, वनसंपदा फारकाळ अस्तित्वात राहू शकणार नाही हे विज्ञानसुद्धा जाणते. 

दिवसा आपल्या तापाने तप्त करणाऱ्या ग्रहलोकांना अर्थात वसुंधरेसह सजीवांना रात्रीची शीतलता देणारा चंद्रदेखील तूच आहेस. अर्थात तुझ्या गतीमय अस्तित्वाने तू सर्व सूर्यमाला बांधून ठेवली आहेस आणि तरीही तुझी कृपा इतकी आहे की, तू जगताला शीतलता देण्यास्तव चंद्र झाला आहेस, कारण आम्ही  कल्पनाच करू शकत नाही की, अखंड फक्त सुर्यच तळपत असता, तर ही जीवसृष्टी भाजून नष्ट झाली असती. तू त्याची काळजी करतोस म्हणून तू ग्रहांना गती देऊन दिवस आणि रात्र निर्माण केलीस.

या जगतातील देव सुरवर आणि सुर्यमंडल यांच्याविषयी सांगितल्यानन्तर इंग्रजीत ज्याला to sumup अर्थात inclusive phrase म्हणतात, त्याअर्थी लिहिताना श्रीगणकऋषींनी म्हटलंय की, म्हणजेच तूच ब्रम्हलोक, भूलोक, भुवर्लोक, स्वर्गलोक यांसह सप्त स्वर्ग, सप्तपृथ्वीलोक,सप्त पाताळलोक आहेस. यांची निर्मिती तुझ्या ओंकारस्वरूपातून तूच केली आहेस. म्हणजेच ब्रम्हा विष्णू, रुद्र, इंद्र, अग्नी, वायू, सूर्य चंद्र यांसह अस्तित्वात असलेलं सर्व ब्रह्मांड, तुझ्या ओंकाररूपातून व नादातून प्रकट केले आहेस.

हे श्रीगणेशा इतकं सर्व विश्व निर्माण केलेला तू, या विश्वाहून भिन्न आणि विश्वाला स्वतःमध्ये व्यापून आदीच्याही आधी आणि अनंताच्याही पश्चात उरलेला आहेस. 

इतिश्री

म्हणूनच हे श्रीगणेशा तुझ्या या अवर्णनीय स्वरूपाला, अस्तित्वाला मी नतमस्तक होऊन आज माघी चतुर्थीनिमित्ताने आत्मपूर्वक प्रणिपात करून, विश्वाच्या सौख्याची कामना करतो. तू इच्छिले ते देणारा आहेस, ही श्रद्धा मनात दृढ आहे, म्हणूनच तुझा आशीर्वाद प्राप्त होईल यात कोणताही संदेह नाही. 

जय श्रीगणेश !!!

गणपतीबाप्पा मोरया !!!

मंगलमूर्ती मोरया !!!

©® संकल्पना, विचार व लेखन : प्रसन्न आठवले

१५/०२/२०२१

१५:०२