जाणिवा, चेतना, संवेदना, साद व प्रतिसाद. ३

जाणिवा, चेतना, संवेदना, साद व प्रतिसाद. ३

सुप्तमनापर्यंत जाण्याआधी मनाचा जरा विचार करूया. मन हे नक्की काय आहे आणि कशाचं बनलं आहे. मुळात मन ही आत्मा आणि देह यांना सांधणारी ती गोष्ट आहे जी प्रसंगी देहाहून जडत्व आणि प्रसंगी आत्म्याहून लवचिकता धारण करू शकते. आपल्या डोक्यात येत असलेले विचार आपल्याला समजून येणं , आपण त्यावर पुनः विचार करणं , शिकलेलं मेंदूत साठवतो पण त्याचा वापर योग्य वेळी करताना त्या त्या बरोबर फाइल्स उघडणं, त्यानुसार मेंदू कार्यरत ठेवणं, एकूणच जड देहाने जे अशक्य भासतं वा वाटतं ते सहजी घडवून आणण्याची असाधारण शक्ती लाभलेली देणगी म्हणजे आपलं मन. त्याची कल्पना एखाद्या विशाल आकाशगंगेच्या खोली इतकी वा एखाद्या अणूरेणूसम भासणाऱ्या कणासम करता येऊ शकेल. म्हणजेच अकल्पित अशी गोष्ट. 

आता यावर सहज येणारा प्रश्न जर हे इतकं अकल्पित आहे तर मग त्याचा विचार करणं  वा त्याला बांधण्याचा प्रयत्न करण्याचा विचार करणं  हे अवघड नाहीये का. तर याच उत्तर हो आणि नाही असं दोन्ही देता येईल. 

असं बघा हे मन हे एखाद्या द्वाड लहान पोरासम पण आहे आणि प्रसंगी ते एखाद्या ज्येष्ठ मुरलेल्या विचारवंतांसारखं सुद्धा आहे. जाण  आणि अजाणता यातील हा फरक मनाची चंचलता वा परिपक्वता दर्शवतो. काही काही जणांकडे दोन्ही असू शकतं  तर काही काही जण फक्त एकाच प्रकारच्या व्याख्येत बसतात म्हणजे एकतर चंचल वा परिपक्व. असो. तर या मनाची तुलना पाऱ्याशीसुद्धा करता येईल. जसा आणि जितका त्या पाऱ्याला बांधायचा प्रयत्न कराल तितका तो पारा निसटत जातो. अगदी त्याचप्रमाणे मन जितकं तुम्ही जाणीवपूर्वक बांधायचा प्रयत्न कराल  तितकं ते निसटून जाण्याचा प्रयत्न करेल, नव्हे ते तसं सटकेल .  तरीही खात्रीपूर्वक सांगतो कि ते आज्ञाधारक आहे. असो त्यावर भाष्य नंतर. 

जागृतावस्थेत जे जे घडत, आपण कळत नकळत पाहतो, करतो, समजतो वा समजत नाही तरी कानावरून, डोळ्यापुढून जाणते अजाणतेपणी  घडत, होतं  ते ते सर्व मेंदूंत साठवलं जातंच. पण मनात त्याची प्रतिमा चित्ररूपात साठवली जाते. म्हणजे मेंदू जर चिप वा कुपी  आहे तर मन हे त्या चीपेतील प्रोसेसर वा प्रक्रियक आहे.  

यात एक गुंता अजून वाढतो कि मग मेंदू कार्य करतो कि मन. तर दोन्ही इंद्रियच आहेत. अगदी हार्डवेयर  सॉफ्टवेयर सारखं. फक्त फरक इतकाच कि, संगणकात सॉफ्टवेयर शिवाय हार्डवेयर काही काम करू शकत नाही. पण मानवी शरीराच्या बाबत मन मुर्दाड वा मृतवत असलेली माणसं  (असं एखाद्या आघाताने घडू शकतं),यंत्रवत काम करून शकतात वा करतात. म्हणूनच जोपर्यंत मेंदू जिवंत आहे माणूस मृत समजला जात नाही, जरी बाकीचं शरीर जिवंत असेल तरी. असो. 

अशी साठवलेली प्रत्येक गोष्ट मन बहिर्मनातुन अंतर्मनात म्हणजेच जागृत मनातून सुप्तमनात पाठवून वरच्या पाण्याचा थर स्थिर ठेवतं . म्हणजेच अनेकदा खूप शांत भासणारी माणसं एखाद्या प्रसंगात वा आघातानंतर अचानक कोलमडतात वा वेगळी प्रतिक्रिया देतात. आपल्याला वाटतं  कि हा असा का वागला. पण ती अंतर्मनात साठून असलेल्या घटनांनी तयार केलेल्या पृष्ठभागाखालील थरात दडून वा दाबून राहिलेल्या घटनांच्या वा घटनेच्या न जाणवलेल्या परिणामांचा साठून आलेला परिपाक असू शकतो वा असतो.  जो आपल्या दृष्टीने वा त्या व्यक्तीच्या आपल्या मनातील प्रतिमेला तडा देणारा असू शकतो. म्हणून खूपदा गुन्हेगाराच्या मनातील कबुलीजबाबाला एखादा हुशार वा निष्णात वकील मोठ्या खुबीने प्रकट करून घेतो. म्हणूनच उत्तम वकील हा उत्तम मानसशास्त्रज्ञ असावा लागतो.असो
अश्या या मनाच्या कुपीत वा चीप  मध्ये अनेक गोष्टी नव्हे संपूर्ण आयुष्यच्या आयुष्य साठवून ठेवण्याची शक्ती असते नव्हे आहे. या शक्तीबरोबर खूप मोठी गोष्ट् जी मनाला देणगी स्वरूपात ईश्वराकडून मिळालेली आहे ती म्हणजे विचारांची  गती. क्षणात इथे असलेलं मन क्षणात वा क्षणाचा शतांश व्हायच्या  आत अनेक कोस वा अगणित अंतरावर असलेल्या ठिकाणी वा विचारात लुप्त होऊन जात वा पोचतं . या मनाच्या शीघ्र वा अतुलनीय वेगामुळे मनाला चपळ म्हटलंय. त्याच्या या वेगाशी प्रत्यक्ष हनुमंताच्या वेगाची तुलना केली आहे. मनोजवं  मारुत  तुल्य  वेगं म्हणजेच मनाच्या वेगाशी तुलना करता येईल अशी वा तितकी गती असलेला हनुमंत. 

© संकल्पना व लेखक : प्रसन्न आठवले.
०७/०५/२०१९